Hoe ga je als cultureel topinstituut om met de herkomst van giften? Zijn ze bij het Concertgebouw kritisch over de achtergrond van de schenker en hoe hij zijn geld heeft verdiend? Spelen bij de Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen morele overwegingen een rol bij het aanvaarden van donaties? Kijkt het Stedelijk Museum het gegeven paard in de bek? De filantroop die het bekijken meer dan waard is, draagt de naam Ammodo. De belangrijkste Nederlandse musea en cultuurcentra ontvingen de laatste jaren flinke sommen geld van de in Amsterdam gevestigde stichting. En ze zijn er blij mee. Zo eert het Amsterdamse Concertgebouw Ammodo voor zijn ‘genereuze’ bijdrage met een permanente vermelding op een eretableau in de Gustav Mahler Kring in het voorportaal van de spiegelzaal van het Concertgebouw, zo meldt het jaarverslag van 2012.

'Balletje balletje'

Op 5 mei publiceerde FTM een uitvoerig artikel over de dubieuze herkomst van het vermogen van de stichting en de personen die een belangrijke rol speelde bij het ontfutselen van meer dan een miljard euro aan de pensioenpot van Rotterdamse en Amsterdamse havenarbeiders. Geld dat sinds 2012 onder andere via Ammodo wordt uitgedeeld. ‘Het is een soort van balletje balletje truc geweest,’ zegt Pieter Omtzigt. Het CDA-Kamerlid is nog steeds verbolgen over het handjevol stichtingsbestuurders onder leiding van wijlen Pierre Vinken dat zich op laakbare wijze over een kolossaal vermogen wist te ontfermen en daar vervolgens naar eigen goeddunken kunst- en cultuurprojecten mee ging sponsoren. Als CDA-woordvoerder pensioenen zette hij zich jaren in voor de belangen van de havenwerkers en ageerde hij tegen het bestuur van stichting Optas (thans Inphykem geheten). ‘Het geld van de stichting Optas is besmet’, zei hij in 2011 tegen FTM. Dat vindt Omtzigt nog steeds. ‘Het is pensioengeld dat op slinkse wijze werd omgekat tot een fonds voor goede doelen. Mensen hebben voor dat geld gewerkt, dat moet aan pensioenen ten goede komen. Punt. De ontvangers moeten weten waar het geld vandaan komt en moeten overwegen het niet in ontvangst te nemen.’

'Het dient eenvoudigweg geen enkel belang om daar mededelingen over te doen'

Met die laatste zin van Omtzigt in het achterhoofd besloot ik me tot een aantal belangrijke ontvangers van bijdragen van Ammodo te richten. Maar eerst Ammodo zelf. Hoewel het cultuurfonds tamelijk uitgebreid verslag publiceert dat vermeldt welke projecten er worden gesteund, vertelt de stichting niets over de herkomst van het geld. De vraag is dan hoe de stichting er zelf over naar buiten treedt indien daar naar wordt gevraagd? Ammodo-woordvoerder en voormalig journalist Ton Planken vindt vragen over de legitimiteit van het vermogen van stichting Inphykem en Ammodo in eerste instantie ‘interessant’, maar na enig nadenken meent hij dat ze ‘tendentieus’ zijn. Vragen over hoe de stichtingen de herkomst van het vermogen verantwoorden en hoe zij daarover met de buitenwereld communiceren wenst hij niet te beantwoorden. ‘Ik heb daar niets over te zeggen, geheel niets,’ zegt hij. ‘Daar zit geen communicatiestrategie achter, het dient eenvoudigweg geen enkel belang om daar mededelingen over te doen. Zo simpel is het’. Daarmee eindigde het niet al te gemoedelijke gesprek met de woordvoerder van Ammodo.

Predicaat Koninklijk

Op naar de eerste ontvanger. Wie naar het vijfkoppige bestuur van Ammodo kijkt, kan zien dat twee leden – prof. Carla Sieburgh en prof. Andries Meijerink –  lid zijn van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). Het mag dan ook geen verrassing heten dat de KNAW in april van dit jaar bekend maakte dat ze bij Ammodo flink in de prijzen was gevallen. De Akademie met het predicaat ‘Koninklijk’ mag elke twee jaar maar liefst 2,4 miljoen euro uitreiken aan veelbelovende wetenschappers die zich met fundamenteel onderzoek bezig houden. Gevraagd naar de herkomst van het geld van Ammodo kan KNAW-woordvoerder Marja van der Putten precies de juridische gronden aangeven die stichting Optas (Inphykem) de rechtmatige eigenaar maakt van het miljard euro dat uit de pensioenpot van havenwerkers werd onttrokken. Op de vraag of de KNAW naast juridische ook morele rechtvaardigingen heeft gevonden om het geld met haar dubieuze herkomst te aanvaarden, volgt dit antwoordt: ‘(De) KNAW heeft (de) keuze voor samenwerking gemaakt op grond van missie en opzet van de Stichting Ammodo zoals die in 2013 met de Akademie in gesprek ging. Zoals gezegd herkent de KNAW zich in opvatting van Ammodo over het belang van fundamentele wetenschap en is zij verheugd dat de steun van Ammodo fundamenteel onderzoekers een extra stimulans geeft, juist in een tijd dat middelen daarvoor onder druk staan’. Ik laat Van der Putten weten dat ze mijn vraag over de morele aspecten van de herkomst van het Ammodo-geld onbeantwoord heeft gelaten. Daarop blijft het stil.

Gedragscode

Vragen over de herkomst van donaties en de morele legitimiteit van fondsen zijn ook voor musea en culturele instellingen lastig te beantwoorden, zo blijkt. Woordvoerders beginnen te haperen wanneer ernaar wordt gevraagd. Er moet vaak eerst met de directie worden overlegd en dan volgt er stilzwijgen of heeft men dagen nodig om een antwoord te kunnen formuleren. Het Stedelijk Museum is voor een belangrijk deel afhankelijk van giften. Ook die van Ammodo komen er terecht. Met de centen uit die volgens Pieter Omtzigt in de pensioenpot van havenarbeiders thuishoren, wordt onder meer in september van dit jaar de belangrijke retrospectieve tentoonstelling van het werk van schilder Marlene Dumas gefinancierd. Hoe kijkt een museum als het Stedelijk naar de signatuur van een gulle gever als Ammodo en hoe deze aan zijn miljoenen is gekomen? Zijn er procedures voor?

Vragen over de herkomst van donaties en de morele legitimiteit van fondsen zijn ook voor musea en culturele instellingen lastig te beantwoorden

‘Voor zover wij hebben kunnen beoordelen, hebben wij geen samenwerking met externe relaties waarover wij aanleiding hebben te moeten twijfelen. Wij volgen daarin de richtlijnen van de ICOM (International Council of Museums) en de Gedragscode van het Instituut voor Fondsenwerving. Daarin staat dat je als museum niets doet dat onethisch of onrechtmatig is,’ laat de woordvoerster van het Stedelijk, Marie-José Raven, weten De gedragscode biedt houvast. Punt 1.4.8. van de genoemde gedragscode meldt dit: ‘Iedereen die organisaties of projecten in de sector wil steunen, met respect voor de belangen van de organisatie en van de consumenten, zal naar algemene fatsoensnormen en met respect voor hun wensen worden behandeld. Ter bescherming van de goede naam van de organisatie en van de sector in het algemeen worden bepaalde donateurs echter bij voorbaat geweerd als het risico bestaat dat de geloofwaardigheid van de organisatie in het geding kan komen.’ Er zijn meer punten in de gedragscode die helder weergeven wat wel of niet geoorloofd is om te doen. In hoeverre het Stedelijk met de gedragscode in de hand naar Ammodo heeft gekeken wordt niet duidelijk. Voor zover er daadwerkelijk een toets plaatsvond, doorstond Ammodo die. ‘Wij kennen Ammodo als een professioneel en betrokken fonds dat weloverwogen en breder in Nederland cultuur steunt,’ antwoordt Raven. Specifieke vragen over de herkomst en de daarmee samenhangende legitimiteit van de fondsen die Ammodo verdeelt en welke afwegingen het Stedelijk maakte bij het accepteren van het geld, blijven echter onbeantwoord.  

'Making Money is Art Graffiti' van Benjamin Alejandro

Goede trouw

‘Er is geen maat voor de gelden die wij ontvangen,’ laat Jolien Schuerveld, directeur van Het Concertgebouw Fonds, weten. ‘Het Concertgebouw Fonds gaat altijd uit van de goede trouw van haar begunstigers. Indien geen aanleiding is daarover te twijfelen zal dit steeds het geval zijn. In de geschiedenis van Het Concertgebouw Fonds is daar nooit een aanleiding voor geweest.’ Schuerveld zegt bekend te zijn met de achtergronden van Ammodo en is blij met de komst van de stichting. ‘Als culturele instelling is het verheugend als er een aanzienlijk nieuw fonds op de markt komt met als bestemming het ondersteunen van cultuur’. Specifieke vragen over de herkomst van het geld van Ammodo en het oordeel van Het Concertgebouw Fonds over de legitimiteit ervan worden weer niet beantwoord. Dezelfde vragen staan ook bij het museum Boijmans Van Beuningen, het Holland Festival, kunstcentrum De Appel en de Amsterdamse Stadschouwburg (‘Elke schenking aan de Stadsschouwburg is welkom’) nog open.

'Wij eisen van de ontvangende organisatie niet dat die onderzoek doet naar de herkomst van gelden'

Map van der Wilden van het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF) snapt de verwarring die ontstaat wanneer er vragen worden gesteld over de herkomst en legitimiteit van donaties. Het CBF beoordeelt goede-doelenfondsen en geeft er keurmerken aan. Van der Wilden zelf weet echter ook het antwoord niet op vragen die de deugdelijkheid van de gevers betreffen. Ze moet er even mee aan de slag. Enkele uren later belt ze terug. ‘Wij kijken niet naar de gevende organisatie en wij eisen van de ontvangende organisatie niet dat die onderzoek doet naar de herkomst van gelden,’ zegt Van der Wilden. ‘Het is aan de ontvanger om te bepalen of ze de donatie aannemen of niet. Fondsenweving heeft alles te maken met vertrouwen. Het zal met eerlijke bedoelingen worden geschonken, men gaat er dan ook vanuit dat het op eerlijke wijze is verkregen’.   Tot slot. Het CBF keurt goede-doelenfondsen. bij Inphykem en Ammodo ontbreekt het CBF-keur. ‘Ze kunnen dat ook niet krijgen,’ laat Van der Wilden van het CBF desgevraagd weten. ‘Het is een vermogensfonds en doen geen beroep op de publieke offervaardigheid’.